İtirazın İptali Davalarında TBK m. 102 Hükümlerinin Değerlendirilmesi

TBK'nun 102. maddesinin değerlendirilmesinin ana kaynağı, itirazın iptali davalarındaki sıkı sıkıya bağlılık ilkesidir. Takip alacaklısı tarafından ödeme emrine süresi içinde itiraz etmiş olan takip borçlusuna karşı açılan 2004 sayılı İcra ve İflas Kanunu’nun (İİK) 67. ve devamı maddelerinde düzenlenen itirazın iptali davalarının konusu, icra takibi konusu edilen alacaklar olup davanın amacı itirazla duran takibin devamını sağlamaktır. Yargılama usulü bakımından genel hükümlere tabi olduğundan ispat külfetiyle ilgili kurallar itirazın iptali davasında da geçerlidir. Taraflar iddia ve savunmalarını HMK’nda belirtilen hükümlere göre ispat etmelidir. Buna göre yapılacak yargılama sonunda mahkemece verilecek karar ya davanın kabulü ya da reddine yönelik olacak; ancak takibin iptali ya da devamı hükmünü de içerecektir. İtiraz üzerine duran icra takibinin devam edebilmesini sağlayan ve takip hukuku içinde olmakla birlikte, maddi hukuk ilişkisinin incelenerek uyuşmazlığı kesin hükümle sonuçlandıran bu dava icra takibine sıkı sıkıya bağlıdır ve takibe bağlılık alacağın hem miktarı hem de kaynağı yönünden mevcuttur.

Görüldüğü üzere itirazın iptali davası, icra takibine sıkı sıkıya bağlı; itiraz üzerine duran icra takibinin devam edebilmesini sağlayan ve takip hukuku içinde olmakla birlikte maddi hukuk ilişkisinin de incelenerek uyuşmazlığı kesin hükümle sonuçlandıran bir davadır. Davanın takibe bağlılığı alacağın miktarı bakımından söz konusu olduğu gibi alacağın kaynağı bakımından da geçerlidir (Hukuk Genel Kurulunun 17.06.2021 tarihli ve 2017/11-1299 Esas, 2021/779 Karar sayılı kararı).

Konunun iyi anlaşılması için fatura, cari hesap ilişkisi ve açık hesap ilişkisi kavramlarının açıklanması gerekir.

Fatura nedir?

TTK'da faturanın tanımına yer verilmemiştir. Vergi Usul Kanunu 229.maddesinde fatura,"Satılan emtia ve yapılan iş karşılığında müşterinin borçlandığı meblağı göstermek üzere emtiayı satan veya işi yapan tüccar tarafından müşteriye verilen ticari bir vesika" olarak tanımlanmıştır. Buna göre fatura, tek taraflı düzenlenmesi her zaman mümkün olan bir belgedir.

TTK 21/1.maddesine göre, "Ticari işletmesi bağlamında bir mal satmış, üretmiş, bir iş görmüş veya bir menfaat sağlamış olan tacirden, diğer taraf, kendisine bir fatura verilmesini ve bedeli ödenmiş ise bunun da faturada gösterilmesini isteyebilir”. TTK 21/2 maddesine göre "Bir fatura alan kişi aldığı tarihten itibaren sekiz gün içinde, faturanın içeriği hakkında bir itirazda bulunmamışsa bu içeriği kabul etmiş sayılır".

27.06.2003 tarihli 2001/1 E.2003/1 K.sayılı Yargıtay İçtihadı Birleştirme Kararında, "fatura sözleşmenin yapılmasıyla ilgili değil; taraflar arasında yapılmış bir satım, hizmet, istisna ve benzeri sözleşmenin ifa safhası ile ilgili bir belgedir. Öyle ki, taraflar arasında bu tür bir sözleşme ilişkisi yoksa düzenlenen belge fatura olmayıp, olsa olsa icap mahiyetinde kabul edilebilecek bir belgedir.." denilmiştir.

Fatura akdin kurulumuna değil, ifasına ilişkin belge olduğundan faturaya dayalı alacak talebinde bulunmak için öncelikle akdî ilişkinin kanıtlanması gerekir. Bu nedenle faturaya dayalı alacağın ispatı kural olarak davacıya aittir.

Cari Hesap Nedir?

Ne var ki bazı takip taleplerinde cari hesaba dayanıldığı, bu takip taleplerinde ise cari hesap ilişkisinin ifade edildiği ve takibe dayanak olarak bir kısım fatura ile ödeme kayıtlarını içeren muavin defter örneği sunularak takip yapıldığı görülmektedir.

Cari hesap kavramı teknik bir ifadedir ve ancak 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu’nun (TTK) 89 uncu maddesinde düzenlenen koşulların varlığı hâlinde taraflar arasında cari hesap ilişkisinin varlığından söz edilebilecektir. Cari hesap; iki kişinin herhangi bir hukuki sebep veya ilişkiden doğan alacaklarını ayrı ayrı istemekten karşılıklı olarak vazgeçip bunları kalem kalem alacak ve borç şekline çevirerek hesabın kesilmesinden sonra çıkacak artan tutarı isteyebileceklerine ilişkin sözleşme olarak tanımlanır (TTK md. 89; Türk Hukuk Lûgatı, s. 204). Aynı maddede cari hesap sözleşmelerinin yazılı yapılmadıkça geçerli olmayacağı belirtilmiştir. Buna göre, taraflar arasında yazılı bir cari hesap sözleşmesi bulunmadıkça TTK’nın cari hesaba ilişkin hükümleri uygulanamayacaktır.

Açık Hesap Nedir?

Açık hesap ilişkisi ise taraflar arasında sürekli bir ticari ilişki bulunmasına rağmen, önceki borçların tahsil edilmediği durumdur. Bu tür ilişkilerde, taraflar alacaklarını tek taraflı veya karşılıklı olarak hesaba kaydederler ve belirli hesap dönemlerine bağlı kalmaksızın hesaplaşma yaparlar. Bu nedenle, açık hesap ilişkisine Türk Ticaret Kanunu'ndaki cari hesap hükümleri uygulanamaz. Açık hesap ilişkisi, yargı kararlarında genellikle faturalar ve ödemeler bakımından inceleme yapılmasını gerektirir.

Fatura veya açık hesaba ait akdî ilişkinin ticari defterler üzerinden kanıtlanması için alacaklı olduğunu iddia eden kişinin delil olarak ya her iki tarafın defter ve kayıtlarına dayanması ya da münhasıran davalı defter ve kayıtlarına dayanması gerekir. Tarafların ticari defterlerinin incelenmesi sırasında takibe ve itirazın iptaline konu faturaların kayıtlı olması olduğu ve bu faturalardan sonra yapılan açık hesaba ilişkin başkaca ödemelerin bulunması halinde açıklama yapılmadığı sürece yapılan ödemenin 6098 sayılı TBK'nun 102.maddesi gereğince muaccel olan borç için yapıldığının kabulü gerekir. Davalı tarafından yapılan ödemelerin başka bir borca mahsuben yapıldığını iddia eden alacaklının kanıtlaması gerekir. Alacaklı tarafından yapılan ödemelerin başka bir borca karşılık yapıldığı kanıtlanmadığı sürece, yapılan ödemelerin daha önce muaccel olan borca yönelik kabul edilmesi gerekmektedir. Nitekim Ankara Bölge Adliye Mahkemesi 22 Hukuk Dairesi Başkanlığı'nın 2017/1365 Esas 2018/932 Karar sayılı ilamı da bu yöndedir.

6098 sayılı TBK.'nın 102 maddesine göre; “kanunen geçerli bir açıklama yapılmadığı veya makbuzda bir açıklık bulunmadığı durumda ödeme, muaccel borç için yapılmış sayılır. Birden çok borç muaccel ise ödemenin borçluya karşı ilk olarak takip edilen borç için yapılmış olduğu kabul edilir. Takip yapılmış ise ödeme vadesi önce gelmiş olan borç için yapılmış olur. Birden çok borcun vadesi aynı zamanda gelmiş ise mahsup orantılı olarak; borçlulardan hiçbirinin vadesi gelmemişse ödeme güvencesi en az olan borç için yapılmış sayılır.” denilmektedir.

Örnek verecek olursak, davacı takibinde 3 adet alacaklı olduğu 01/01/2024 tarihli olan fatura bulunmaktadır ve bu faturaların toplam bedeli 50.000,00 TL'dir. Taraflar arasında bir açık hesap ilişkisi mevcuttur. Dava konusu faturalardan önce davacının alacaklı olduğu 10 adet 01/01/2023 tarihli faturanın toplam bedeli 150.000,00 TL'dir. Dava konusu faturalardan sonra ise davacının alacaklı olduğu 5 adet 01/06/2024 tarihli faturanın toplam bedeli 100.000,00 TL'dir. Dava konusu faturalardan sonra gelmek üzere 01/07/2024 tarihinde davalı tarafından 90.000,00 TL ödeme yapılmıştır. Tüm bu açık hesap ilişkisinden kaynaklı olarak davacının 300.000 TL (Fatura bedeli)- 90.000,00 TL (ödeme) = 210.000,00 alacağı bulunmaktadır. Örnekte belirtildiği üzere, her ne kadar davacının açık hesap ilişkisinden kaynaklı 210.000,00 alacağı bulunsa da, davacı takibinde sadece dava konusu faturalara (örnekte 50.000,00 TL) dayandığından, dava konusu faturalardan sonra yapılan 90.000,00 TL ödeme dava konusu faturalar için yapılmış sayılır ve dava ret kararı ile sonuçlanır.

Yargıtay 11. Hukuk Dairesi'nin 2021/8769 E., 2023/1865 K., 2021/7376 E., 2022/9238 K. sayılı ilamları, Yargıtay 3. Hukuk Dairesi'nin 2021/7688 E., 2022/2957 K. sayılı ilamı ve Yargıtay Hukuk Genel Kurulu'nun 2017/15-2332 E., 2021/665 K. sayılı ilamlarında görüldüğü üzere, yukarıda örnekteki uygulama yerleşik hale gelmiştir.

Sonuç olarak, 6098 sayılı Kanun'un 102. maddesinin birinci fıkrasına göre, itirazın iptali davasında faturaya yönelik alacakla ilgili icra takibi başlatılmış olması halinde, takip konusu faturaların tarihlerinden takip tarihine kadar yapılan ödemeler Kanun hükmü gereğince öncelikle takip konusu borç için yapılmış kabul edilerek borçtan mahsup edilip sonuca ulaşılır.